فهرست مطالب
یکی از جالب‌ترین و بحث‌برانگیز موضوعات مشترک بین مباحث روانشناسی و جامعه‌شناسی، تفکر قالبی یا استریوتایپ‌ها هستند. در این مقاله قصد داریم مفهوم تفکر قالبی در روانشناسی را به‌صورت کامل برای شما معرفی کنیم و خصوصیات و ویژگی‌های آن را با شما با اشتراک بگذاریم. با ما در ذهن همراه باشید.
تفکر قالبی چیست؟
اصطلاح تفکر قالبی در روانشناسی ابتدا توسط والتر لیپمن در ۱۹۹۲ مطرح شد. لیپمن در کتاب خود تحت عنوان افکار عمومی چند موقعیت مهم را معرفی کرد که افراد معمولاً در آن از تفکر قالبی یا تفکر کلیشه‌ای پیروی می‌کنند. مثل نگاه‌های جنسیتی در جامعه. لیپمن سعی داشت تأثیر تفکر کلیشه‌ای را در جامعه بررسی کند و آن را به عنوان یک فاکتور مهم در جامعه بشناساند.
ازنظر لیپمن، تفکر کلیشه‌ای یا تفکر قالبی که گاهی هم با عنوان استریوتایپ شناسایی می‌شود، به تصاویر پایدار در ذهن افراد اطلاق می‌شود که برداشت‌های آن‌ها را کوتاه می‌کند. این ادراکات که ناشی از نتیجه‌گیری از تجربه‌های مشترک قبلی در زمینه‌ای خاص هستند به همه تجربیات بعدی تعمیم داده می‌شوند و تفکر قالبی را می‌سازند. مثلاً این گزاره که قومیتی خاص افراد خسیسی هستند، یک جمله ناشی از تفکر قالبی جامعه است.
تفکر قالبی در روانشناسی طی سال‌ها توسط نظریه‌پردازان مختلف بسط و گسترش داده شد و به این صورت تصویری همگرا و یک‌دست از ماهیت، نقش و تأثیر کلیشه‌ها بر علمکرد جامعه‌شناسانه و روان‌شناسانه افراد در گروه به دست آمد. به‌طور کلی کلیشه‌ها به صورت زیر دیده می‌شوند:
مجموعه‌ای از اعتقادات مشترک در مورد اعضای یک گروه خاص مذهبی، قومی یا نژادی.
برداشت از تعامل بین اعضای گروه و اطلاق صفتی خاص به آن‌ها.
عبارت‌هایی که خصوصیت‌های مشترک شخصیتی و الگوهای رفتاری افراد را به صورت کلی توصیف می‌کند.
تصاویر استاندارد، پایدار و از پیش آماده شده.
به صورت خلاصه، استریوتایپ‌ها با ماهیت اجتماعی مشترک و تعمیم یافته در متن تعریف می‌شوند. این کلیشه‌ها باورهای مشترک بین اعضای گروه است که معمولاً در طول زمان و با تعاملات اجتماعی شکل می‌گیرد.
درهمین رابطه بخوانید: تفکر قالبی یا کلیشه‌ای؛ چقدر با این دام مخرب فکری آشنا هستید؟
استریوتایپ‌ها، این کلیشه‌های آزاردهنده
بی‌شک نمی‌توان منکر آثار مخرب تفکر قالبی در افراد شد. وقتی از تفکر قالبی در روانشناسی حرف می‌زنیم، با تحقیقات گسترده‌ای از سوی روانشناسان مواجه می‌شویم که به بررسی اثرات این پدیده بر توانایی و اعتمادبه‌نفس افراد شده‌اند. عملکرد این پدیده درست مانند هوا است. دیده نمی‌شود، اما همه جا وجود دارد و آثار آن قابل مشاهده است.
درواقع هیچ‌کس از شر تفکر قالبی در امان نیست. روانشناسان درباره آثار مخرب تفکر قالبی بر توانایی افراد تحقیقات زیادی انجام داده‌اند. نتیجه این تحقیقات منجر به ارائه مفهومی با نام تهدید تفکر قالبی شده است. از نظر این دسته از روانشناسان، تفکر قالبی حتی می‌تواند بر توانایی‌های فیزیکی افراد هم تأثیر منفی بگذارد.
مقاله مرتبط: مدل ذهنی چیست؟
هیچ‌کس در امان نیست
تفکر قالبی در روانشناسی به‌صورت عمیق بررسی شده است. گفته می‌شود که اثرات تهدید کلیشه بسیار مقاوم است و بر همه گروه‌های هدف تأثیر می‌گذارد. تجزیه و تحلیل اخیر از چندین مطالعه درباره این موضوع نشان داده است که تهدید تفکر قالبی بر بسیاری از گروه‌های قومی، نژادی و اعتقادی وجود دارد و بر آن‌ها تأثیر بسیار مخربی می‌گذارد.
نکته جالب درباره تفکر قالبی این است که حتی کوچک‌ترین و ظریف‌ترین نشانه‌های کلیشه می‌توانند اثرات مخرب را بر گروه هدف فعال کنند. در یک آزمایش نشان داده شد که اگر بین شش تیزر تبلیغاتی تنها دو تیزر مبتنی بر کلیشه‌های جنسیتی ببینند، بلافاصله بعد از تماشا از پذیرفتن نقش رهبری گروه خودداری می‌کنند. درحالی‌که هیچ‌کدام از کلیشه‌های مطرح شده هم با نقش رهبری زنان ارتباط نداشت.
اگر دوست داشته باشید، می‌توانید این مقاله را در رابطه با تفاوت‌های زنان و مردان بخوانید.
مکانیسم مغز زمان تهدید تفکر قالبی
تهدید تفکر قالبی منجر به ایجاد یک دور باطل در مغز افراد می‌شود. افراد مورد هدف در این نوع تفکر دچار اضطراب می‌شوند. اضطراب و استرس توانایی شناختی مغز را کاهش می‌دهد که درنتیجه موجب کم‌کاری مغز، افت کارایی، تائید کلیشه و تقویت ترس و اضطراب خواهد شد. حالا متوجه شدید چرا وقتی زنان را پشت فرمان اتومبیل مسخره می‌کنند، توانایی‌شان در راندن خودرو به طرز عجیبی کاهش پیدا می‌کند؟
محققان در بررسی تفکر قالبی در روانشناسی به نتایج جالبی در اثرگذاری این تفکر در مغز انسان رسیده‌اند. آن‌ها مکانیسم‌های درهم تنیده‌ای را که مسئول اثربخشی کلیشه‌ها هستند شناسایی کردند که مهم‌ترین آن، نقص در ظرفیت حافظه عملی است. درواقع مهم‌ترین تأثیر منفی کلیشه‌ها، ایجاد اختلال در تمرکز و حواس‌پرتی است. این نوع از حافظه در شرایط تهدید تفکر قالبی تحت تأثیر استرس فیزیولوژیک قرار می‌گیرد.
دانشمندان علوم اعصاب حتی توانسته‌اند اثرات این تفکر را در مغز اندازه بگیرند. زمانی که مغز تحت تأثیر تفکر قالبی قرار بگیرد، فعالیت مناطقی از مغز که مسئول تنظیم عاطفی و بازخورد اجتماعی هستند، مهار می‌شوند.
راه‌های مقابله با اثرات تفکر کلیشه‌ای
درست است که نمی‌توان اثرات جبران‌ناپذیر این تفکر را بر افراد انکار کرد. اما نگران نباشید. برای مقابله با اثرات منفی تفکر قالبی در روانشناسی تکنیک‌های زیادی پیش‌بینی شده است. مهم‌ترین راه مقابله با کلیشه‌های فکری مخرب، خنثی کردن این تفکرات در جامعه است. وقتی باراک اوباما به‌عنوان یک رنگین پوست به ریاست جمهوری آمریکا رسید، تکانی اساسی به کلیشه‌های رایج درباره رنگین پوستان مقیم آمریکا داده شد.
البته باید در نظر داشته باشید که تغییرات کلیشه‌ها و تفکرات قالبی همیشه به زمان نیاز دارد. این باورها یک‌شبه ایجاد نشده‌اند که یک‌شبه از بین بروند. به همین دلیل باید برای مقابله با آن‌ها صبور باشید و به‌صورت مداوم تلاش کنید.
واقعیت مقابل کلیشه رایج را پیدا کنید
یکی از راه‌های خنثی کردن اثرات تفکر قالبی در گروه این است یک واقعیت علمی، در نقطه مقابل کلیشه رایج پیدا کنید. به این صورت می‌توانید تا حد زیادی اثر کلیشه را خنثی کنید. مثلاً اگر به شما گفته شود که زنان در محاسبات ریاضی یا رشته‌های مهندسی ضعیف هستند، با تأکید بر این واقعیت که زنان آسیایی به‌صورت چشم‌گیری در اعمال ریاضی قوی هستند، این تفکر قالبی را خنثی کنید. همه آنچه در این زمینه نیاز دارید، پیدا کردن واقعیت‌های علمی است.
اعتمادبه‌نفستان را تقویت کنید
می‌توانید برای خنثی اثر منفی تفکر قالبی در روانشناسی از اعتمادبه‌نفس و تکنیک‌های افزایش آن در وجودتان استفاده کنید. باور کنید هیچ چیز به اندازه خودتان نمی‌تواند در خنثی کردن القا جامعه مؤثر باشد. اگر به شما گفته شود که نمی‌توانید کاری را انجام بدهید، بیشتر تلاش کنید تا آن کار را با موفقیت پشت سر بگذارید. همین مسئله باعث خنثی شدن اثر کلیشه‌ها در روان‌تان خواهد شد.
مقاله مرتبط: یازده گام بلند برای داشتن شخصیت قوی
طرز فکرتان را تقویت کنید
یکی از مؤثرترین راه‌های کاهش اثر منفی تفکر قالبی در روانشناسی تغییر طرز تفکر است. روانشناسان معتقدند که افرادی که ذهن پیشرفته‌تری دارند، کمتر در دام کلیشه‌های فکری و تفکرات قالبی خواهند افتاد. آن‌ها معتقدند افراد با تفکر ثابت و کمتر پویا، بیشتر در راستای ساخت و بازنشر تفکرات قالبی عمل می‌کنند.
اما اگر تفکر منعطف و رشدیافته‌تری داشته باشید، در بررسی شخصیت افراد جامعه به ویژگی‌های شخصیتی افراد توجه خواهید کرد؛ نه کلیشه‌های رایج.
یادتان باشد که به آنچه به خودتان می‌گویید توجه کنید. فهم این مسئله که شما راهی به جز رهایی از کلیشه‌های رایج ندارید و باید چالش‌ها را بپذیرید، به شما در شکست تفکرات قالبی و کاهش اثرات آن در وجودتان کمک زیادی خواهد کرد. نظر شما چیست؟ آیا تابه‌حال تلاش کرده‌اید از کلیشه‌های فکری خلاص شوید؟
