فهرست مطالب
تفکر همه یا هیچ یکی از انواع اختلالات ذهنی است که فرد طی آن نگرش دوقطبی دارد؛ یا مثبت و خوب یا منفی و بد. درواقع او تنها حدنهایی را برای کیفیت هر چیزی درنظر میگیرد. چنین فردی معتقد است همه چیز باید «عالی و بی نقص» باشد و در غیراینصورت « افتضاح و رد شده» خواهد بود.
- من کاملاً موفق هستم یا من چقدر بیچاره و شکست خورده‌ام.
- همسرم واقعاً عالی است. عاشقش هستم یا همسرم یک آدم بی‌خاصیت و بی‌عاطفه است. از او متنفرم.
انجمن روانشناسی آمریکا این شیوه تفکر را تفکر دوقطبی یا ذهن کمال‌گرا نامیده است. دلیل مهمی که از آن به‌عنوان اختلال یاد می‌شود این است که کاری می‌کند تا فرد دنیا را آن‌گونه که هست یعنی سرشار از پیچیدگی، ظرافت و سایه‌های کم/پر رنگ نبیند. ذهن کمال‌گرا فرصت میانه‌روی را از فرد میگیرد و درنهایت به این نتیجه می‌رسد که:
اگر در روستاهای مرزی ایران کمتر کسی زندگی می‌کند به این دلیل است که آنجا «هیچ» شانسی برای پیشرفت نیست و «همه» امکانات در آنجا وجود ندارد.
با این مثال می‌توان نمای مشخصی از ذهنیت و نتیجه‌گیری فرد کمال‌گرا به دست آورد. اشتباه نکنید! این ویژگی روانی در همه ما وجود دارد فقط شدت و ضعفش قابل‌تشخیص است.
پیشینه تفکر دوقطبی چیست؟
به باور بسیاری از روانشناسان، این طرز تفکر از تلاش انسان های نخستین برای بقا ریشه گرفته است؛ یا زنده بمان یا بمیر و خورده بشو. شاید انسان‌های اولیه با همین سیستم فکری دوام آوردند و بقای بشر تا اینجا ادامه پیدا کرد، ولی درصورتی‌که این تفکر دوقطبی تبدیل به عادت شود پیامدهای زیر را در پی خواهد داشت:
- آسیب روانی و جسمی
- مشکلات شغلی
- آسیب به روابط ( شخصی و کاری)
مهم: یک عبارت جایگزین دیگر تفکر سیاه و سفید است که به دلیل دربرداشتن مفهوم نژادپرستی نسبت به استفاده از آن تذکر داده شده است.
واژگان پرکاربرد در تفکر دوقطبی کدام اند؟
فرد مبتلابه این اختلال یک دایره واژگانی محدود از چند کلمه مشخص دارد که در مواقع لازم مرتب از آن‌ها در نشان دادن ذهنیت و باورهایش استفاده می‌کند:
◄ همیشه این اتفاق می‌افتد.
◄ هرگز نمی‌توانم به نتیجه برسم.
◄ غیرممکن است! تمام شد.
◄ فاجعه بودی! ادامه نده.
◄ من خیلی عصبانی‌ام.
◄ همه‌چیز نابود شد.
◄ همه‌چیز عالی بود.
توجه داشته باشید که این کلمات به‌تنهایی بد نیستند ولی اگر قرار باشد فرد به‌صورت مداوم در ذهن و مکالماتش از آن‌ها استفاده کند می‌تواند معنای اختلال ذهنی داشته باشد. این یعنی فرد نسبت به موضوع یا موضوعاتی رویکرد کمال‌گرایانه دارد.
تفکر همه یا هیچ چطور به فرد آسیب می‌زند؟
درصورتی‌که فرد چنین نگرشی نسبت به وقایع و مسائل زندگی شخصی یا اجتماعی‌اش داشته باشد، پیامدهای زیر، سلامت زندگی او را تحت تأثیر قرار می‌دهد:
به رابطه فرد آسیب می‌زند
رابطه باوجود افراد معنا پیدا می‌کند؛ پدر و مادر، همسر، دوست یا همکاری که طبعاً با آن‌ها اختلافاتی به دلایل مختلف داریم. یا هم سلیقه نیستیم یا تفاوت‌های فکری جزئی یا مهم داریم و همین تفاوت‌ها باعث اختلافاتی بین ما خواهند شد.
حال تصور کنید که این اختلافات ساده و قابل‌حل از دریچه نگاه فردی با تفکر همه یا هیچ نگریسته شود؛ متأسفانه راهکار مناسبی برای حل آن‌ها پیدا نمی‌شود و همین، مشکلی برای گفت‌وگو و مذاکره سالم با دیگران خواهد شد.
ذهنیت کمال‌گرا در رابطه فردی
ویژگی های زیر از مشخصات تفکر دوقطبی در ارتباطات فردی است:
◄ فرد کمال‌گرا این توانایی را دارد که در روابط خود به‌طور ناگهانی افراد را از « آدم کاملا خوب» به «آدم کاملا بد» جابه‌جا کند.
◄ فرد کمال‌گرا در رابطه کاری‌اش می‌تواند به‌طور ناگهانی افراد را به‌راحتی اخراج یا از کارش استعفا کند.
◄ می‌تواند به‌طور ناگهانی رابطه عاطفی‌اش را تمام کند.
◄ نمی‌تواند راه‌حل‌های مناسب و هوشمندانه‌ای برای مسائل پیدا کند.
پس می‌توان نتیجه گرفت که او در روابط خود پیوسته بین «ایده آل» و « به‌دردنخور» در نوسان است و این نوسانات خلقی قطعاً به رابطه انسانی آسیب وارد می‌کند.
مانع یادگیری می‌شود
به‌هرحال همه ما در یک درس دوران تحصیل ضعیف بودیم. پذیرش ضعیف بودن در دوران مدرسه ناشی از باور موفقیت یا شکست می‌شود که در سیستم نمره دهی معرف ناتوانی ما در همان درس خاص بود.
با این اوصاف می‌خواهم بگویم که درگیر تفکر همه یا هیچ شدن چندان هم سخت نیست چون یک چنین سیستم معیار سنجی در آموزش ما وجود دارد؛ عالی یا ضعیف، رد یا قبول.
درحالی‌که نقطه مقابل این سیستم یادگیری، سیستم اندیشه رشد یا growth mindset است. دانش‌آموز در این مدل آموزشی به‌تدریج تا مسلط شدن آموزش می‌بیند تا شاهد کسب توانمندی‌های بیشتر، بدون ترس از رد شدن یا هیجان برای قبول شدن، باگذشت زمان باشد.
شغل و حرفه فرد را محدود می‌کند
تفکر همه یا هیچ کاری می‌کند تا فرد شغلش را با دقت بیمارگونی طبقه‌بندی کند؛ کار من، کار آن‌ها، وظیفه من، وظیفه آن‌ها. در محیط‌های کاری که مبتنی بر همکاری و مشارکت است، همین مدل ذهنی محدودکننده، مانعی برای رسیدن به اهداف گروهی می‌شود.
تصمیمات نوآورانه در تیمی بیشتر به چشم می‌آید که کمی ابهام در نقش و وظایف افراد تیم وجود داشته باشد؛ یعنی هرکدام نیاز به همفکری و مشارکت فکری دیگری برای پیشبرد کار تیمی داشته باشند. اگرچه این مشارکت تیمی در مواردی ممکن است باعث بروز اختلافات شود.
فراموش نکنید که تفکر دوقطبی چشم‌انداز حرفهای فرد نسبت به کارش را محدود می‌کند. این طرز فکر باعث می‌شود تعریف ثابت و محدودی از حرفه خود داشته باشد تاجاییکه امکان بهتر شدن را به معنای واقعی از خودش میگیرد.
سلامت غذایی فرد را تهدید می‌کند
تفکر همه یا هیچ حتی می‌تواند رژیم غذایی و سلامت جسمی فرد را در معرض آسیب قرار دهد؛ چراکه کاری می‌کند تا:
- فرد نتیجه بگیرد یک غذا کاملاً مفید و غذای دیگر کاملاً مضر است.
- اندام خود را ازنظر جذابیت ظاهری بسنجند و خود را نازیبا یا برعکس، بسیار زیبا بداند.
- از بیماری بولیمیا ( استفراغ عمدی به‌قصد لاغر و جذاب ماندن) رنج ببرد.
مهم: رژیم غذایی فرد مبتلابه تفکر دوقطبی می‌تواند چنان سخت و دقیق چیده شود که ارتباط او را با غذا خوردن سالم و لذت‌بخش قطع کند.
تفکر همه یا هیچ؛ زمینه بروز بیماری‌های ذهنی
این طبیعی است که حد متعادلی از تفکر کمال‌گرایانه را در خود مشاهده کنیم، ولی بد نیست بدانید که شکل نابهنجار و نگران‌کننده این نوع تفکر زمینه بروز انواع دیگر اختلالات شخصیتی ازجمله موارد زیر را فراهم می‌کند:
خودشیفتگی
یکی از نشانه‌های این اختلال شخصیتی، تفکر دوقطبی است که فرد مبتلا ویژگی‌های شخصیتی زیر را نشان می‌دهد:
◄ زیاد اهمیت دادن به خود
◄ میل شدید به جلب‌توجه
◄ کمبود شدید حس همدردی و شفقت با دیگران
افراد خودشیفته به دلیل همین سیستم تفکری به‌سختی پذیرای کمک درمانگر برای بهبود خواهند بود.
اختلال شخصیت مرزی
فرد مبتلابه اختلال شخصیت مرزی بنا بر گزارش انجمن سلامت روان آمریکا از تجربه احساسات شدید و پر نوسانی مثل خشم، افسردگی، سرخوشی یا اضطراب رنج می‌برد.
بنا بر مطالعات انجام‌شده می‌توان اشاره کرد که تفکر دوقطبی در فردی که از اختلال شخصیت مرزی رنج می‌برد، نمود بیرونی بسیار بیشتر و شدیدتری دارد.
اختلال وسواس فکری-عملی
افراد مبتلابه این اختلال فکری معمولاً تفکر همه یا هیچ دارند؛ چراکه قابلیت طبقه‌بندی ثابت مسائل، احتمالاً باعث حس کنترل بر محیط در آن‌ها می‌شود. این گروه از افراد به‌سختی پذیرای کمک دیگران برای بهبودی هستند که این، دقیقاً به دلیل تفکر کمال‌گرایانه آن‌ها نسبت به «خوب» یا «بد» بودن دیگران است.
اختلال استرس و افسردگی
در پژوهش‌های انجام‌شده نشان داده شد که افراد دارای استرس یا افسرده بیش از سایرین از مفاهیم «کامل یا ناقص بودن» در حرفهای خود استفاده می‌کنند.
توجه داشته باشید که تفکر همه یا هیچ فرد را وادار می‌کند تا نشخوار فکری مداومی داشته باشد تاجاییکه کار به افسردگی یا استرس و حتی تشدید این حالت در او برسد.
عوامل زمینه‌ساز تفکر همه یا هیچ کدام اند؟
هنوز بررسی‌های علمی جامع و دقیقی در مورد وراثتی بودن اختلال تفکر کمال‌گرا وجود ندارد ولی باید افزود که این مسئله ریشه در کودکی یا بحران و حادثه‌ای ناگوار در بزرگ‌سالی دارد.
پژوهشگران بر این باور هستند که بحران‌های ناگوار در بزرگ‌سالی باعث می‌شوند ریشه تفکر دوقطبی در ذهن فرد جان بگیرد. او این‌گونه می‌تواند از خود در برابر بحران‌های دیگری که ممکن است در آینده به سراغش بیایند محافظت کند.
چگونه درگیر تفکر همه یا هیچ نشوم؟
این اختلال حقیقتاً زندگی فردی و حرفهای فرد را دچار آشفتگی‌های چشمگیر می‌کند و درعین‌حال جزو اختلالات ذهنی است که می‌توان با درمان آن را کنترل و حذف کرد.
دمی با خودتان خلوت کنید، اگر از واژه‌هایی که بالاتر برایتان نوشتم بیش‌ازحد معمول در زندگی استفاده می‌کنید و انتظارات سخت و کنترل نشده‌ای از خودتان و اطرافیان دارید، بهتر است در اولین فرصت ممکن با یک روان‌درمانگر در این مورد به گفت‌وگو بنشینید.
همان‌طور که بالاتر اشاره کردم، این اختلال می‌تواند به‌راحتی سلامت جسمی و زندگی شخصی و حرفهای فرد را تحت‌الشعاع قرار دهد.
همچنین می‌توان راهکارهای زیر را برای کمک به فرد آسیب‌دیده پیاده کرد:
- همکاری حرفهای یا مدت‌دار با کسی که سابقه چنین اختلالی داشته و اکنون درمان شده است.
- «آنچه» انجام می‌دهید را با «آنکه» هستید جدا کنید. اینکه بیش‌ازحد عملکرد فعلی خود را با ارزش فردی مقایسه کنید و بخواهید باهم یکی باشند یعنی مقدمه سازی برای آسیب از تفکر دوقطبی.
- گزینه سازی کنید. ممکن است تابه حال برای ورزش، خرید، کار و هر اقدام دیگری به نتیجه «همیشه» یا «هرگز» رسیده باشید. این مرتبه چند گزینه دیگر مثل «احتمالاً» یا «معمولی» هم در خروجی کارهایتان بگنجانید.
- تمرین واقع‌گرایی عالی است. وقتی حس می‌کنید در دام تفکر همه یا هیچ گرفتارشده‌اید، یک فهرست از جملات مشابه زیر برای خودتان آماده داشته باشید:
◄ به نظرم راه‌حل‌های بیشتری برای این مسئله هست و بهتر است حواسم به آن‌ها هم باشد.
◄ اگر وقت کافی برای گرفتن اطلاعات بیشتر داشته باشم می‌توانم بهتر تصمیم بگیرم.
◄ به نظرم هردوی ما در مورد این موضوع درست فکر می‌کنیم.
ببینید دیگران چه طرز فکری دارند. این اختلال ذهنی باعث دور شدن شما از دیگران می‌شود. در ارتباطتان با دیگری مشکل دارید؟ از او بخواهید شفاف‌تر برایتان نظرش را توضیح دهد.
سخنی کوتاه در پایان
همه آنچه در این مقاله برایتان نوشته شد در صورتی مفید خواهد بود که بدانید ازنظر روحی چه وضعیتی دارید. اگر حس می‌کنید نشانه‌های تفکر همه یا هیچ را دارید، ذهن توصیه می‌کند هرچه سریع‌تر برای حل مشکل با یک درمانگر صحبت کنید.
خوشبختانه این اختلال با صبر و حوصله، مشاوره و کمک اطرافیان قابل‌درمان است.
من می‌نویسم. در کنار سفر، مهربانی، آشپزی و سکوت، از این هنر، برای معنا دادن به زندگی ام بهره می‌برم.
