تفکر نقادانه و خلاقانه ؛ با خصوصیات منحصربه‌فرد خلاقیت و منطق آشنا شوید

تفکر نقادانه و خلاقانه دو شیوه مهم تفکر در زندگی هستند که برای بسیاری از فرآیندها، ازجمله یادگیری، مدیریت، حل مسئله و اختراع و نوآوری به کار می‌روند. در این مقاله قصد دارم که شما را با این دو شیوه تفکر آشنا کنم و تفاوت‌های آن دو را با شما به اشتراک بگذارم. با من در ذهن همراه باشید.

فواید تفکر نقادانه و خلاقانه

در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، دانش‌آموزان در یادگیری و تولید دانش می‌آموزند که تفکر انتقادی و تفکر خلاق را پرورش دهند. تفکر انتقادی و تفکر خلاق دانش آموزان را درگیر استفاده گسترده از مفاهیم و مهارت‌های منطقی، شهودی، تخیلی و نواری می‌کند. آن‌ها با استفاده از این دو شیوه تفکر یاد می‌گیرند که مسائل زندگی روزمره را هم نقادانه و خلاقانه بررسی کنند.

شیوه تفکر مولد، هدفمند و محرک، هدف نهایی هر دو تفکر نقادانه و خلاقانه است. دانش‌آموزان با استفاده از گستره مفهوم این دو تفکر به‌خوبی با فرآیندهای دیگر زندگی، مشکلات، اطلاعات جدید و ایده‌های نو روبه‌رو می‌شوند.

به‌علاوه‌، تفکر نقادانه و خلاقانه می‌تواند انگیزه افراد را برای یادگیری بیشتر و توسعه فردی افزایش دهد و به آن‌ها اعتمادبه‌نفس و اتکای به نفس بیاموزد. انسان‌ها با این دو شیوه تفکر می‌توانند به‌سادگی مسائل را حل و مدیریت کنند.

تفکر نقادانه و خلاقانه ؛ باهم یا در برابر هم؟

زندگی در قرن بیست‌ویکم با همه چالش‌هایی که برای انسان مدرن به همراه آورده است مهم‌ترین دلیل یادگیری زیستن با تفکر نقادانه و خلاقانه است. فشارهای پیچیده زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی ما را ملزم می‌کند تا خلاق‌تر، مبتکرتر و سازگارتر باشیم و باانگیزه، اعتماد به نفس و مهارت بیشتر از ظرفیت‌های فکری خودمان استفاده کنیم.

به همین دلیل این دو نوع تفکر بیش از آنکه در برابر هم قرار بگیرند، با هم درآمیخته‌اند. درست است که شباهت‌های آنها چندان زیاد نیست؛ اما نمی‌توان آن دو را از هم جدا کرد و باید به‌صورت مکمل از آن‌ها استفاده کرد.

مقاله مرتبط: تفکر خلاق چیست؟ چگونه تفکر خلاق داشته باشیم؟

کاربرد تفکر نقادانه و خلاقانه

تفکر انتقادی جزو اصلی‌ترین فعالیت‌های فکری است و به افراد این توانایی را می‌بخشد که استدلال کنند، استدلال‌هایشان را توسعه دهند، از شواهد موجود برای توجیه استدلال‌هایشان استفاده کنند و نتیجه استدلال‌هایشان را در حل مشکلات به کار بگیرند.

تفسیر، تجزیه‌وتحلیل، ارزیابی، توضیح، استدلال، مقایسه، سؤال پرسیدن، استنباط، طرح فرضیه، ارزیابی و آزمایش فرضیه از مهارت‌هایی هستند که درنتیجه به‌کارگیری تفکر انتقادی تقویت می‌شوند.

تفکر خلاق به افراد کمک می‌کند تا ایده‌های جدید تولید کنند و از آن‌ها در مسائل استفاده کنند. دیدن مسائل به روش‌های متفاوت، برقراری ارتباط بین مفاهیم جدید و پیدا کردن راه‌حل‌های خلاقانه از مزایای داشتن تفکر خلاقانه است.

تلاش خلاقانه می‌تواند منجر به ساخت تئوری‌ها و ابداع و اختراع شود. همه آنچه به‌عنوان خروجی‌های فناورانه دنیای تکنولوژی می‌بینیم محصول تفکر خلاقانه افراد است.

کنجکاوی، استدلال، انعطاف‌پذیری و انطباق، عقلانیت، امتحان راه‌های جدید برای انجام کارها و در نظر گرفتن گزینه‌های جایگزین با استفاده از تفکر خلاقانه تقویت می‌شود و توسعه پیدا می‌کند.

تفکر خلاقانه

تفکر خلاقانه مستلزم زیر سؤال بردن فرضیات اساسی در مورد روش‌های مرسوم و عادت‌های فکری ما است. بعد از زیر سؤال بردن همه فرضیات اساسی نوبت به تفکر و عمل متفاوت بر اساس سؤالات انتقادی می‌رسد.

 

 

مؤلفه‌های تفکر خلاقانه بر اساس زیر است:

رد کردن قالب‌های استاندارد و مرسوم برای حل مسائل.

علاقه‌مندی به طیف گسترده‌ای از زمینه‌های واگرایانه.

برای تقویت تفکر خلاقانه:

به مسائل و مشکلات نگاهی چندجانبه داشته باشید.

از روش‌های مبتنی بر آزمون و خطا در آزمایش‌های مختلف استفاده کنید.

آینده‌نگر باشید.

به خودتان و توانایی‌هایتان اعتماد داشته باشید.

تفکر نقادانه را در خودتان پرورش دهید.

فرضیات اساسی را به‌خوبی بشناسید.

استدلال‌ها را به‌خوبی بررسی کنید.

درباره ایده‌های فکر کنید و آن‌ها را در معرض داوری و قضاوت قرار دهید.

تفکر نقادانه

تفکر نقادانه به توانایی تفکر واضح و منطقی، درک ارتباط منطقی بین پدیده‌ها و شناخت ایده‌ها اطلاق می‌شود. تفکر نقادانه از زمان فلاسفه اولیه یونان باستان مانند افلاطون و ارسطو موضوع بحث و تفکر بوده است و به‌عنوان مثال توانایی تشخیص اخبار جعلی  از واقعیت همچنان موردبحث قرار می‌گیرد.

افراد دارای تفکر نقادانه می‌توانند:

ارتباط بین مفاهیم و ایده‌ها را درک کنند.

اهمیت و ارتباط میان مباحث و مفاهیم را تشخیص دهند.

شناسایی، ساخت و ارزیابی استدلال‌ها و مفاهیم از دیگر قابلیت‌های تفکر نقادانه است.

افراد با تفکر نقادانه خطا و ناسازگاری در استدلال را شناسایی می‌کنند.

در توجیه فرضیات، اعتقادات و ارزش‌های خود تأمل می‌کنند.

برای تقویت توانایی تفکر نقادانه باید:

به موضوعات به‌صورت عینی و انتقادی فکر کنید.

استدلال‌های مختلفی را که درباره موضوعات خاص وجود دارند مشخص کنید.

اعتبار مفاهیم و نظرات را به‌خوبی مشخص کنید.

نقاط ضعف و قوت شواهد و استدلال‌ها را بررسی کنید.

به پیامدهای نتیجه‌گیری از مسائل بیشتر فکر کنید.

تفاوت‌ها

تفکر خلاقانه و نقادانه در عین نیاز به یکدیگر برای تکامل، تفاوت‌های زیادی باهم دارند. در ادامه کارایی هرکدام را بررسی خواهیم کرد:

تفکر خلاقانه در پی خلق چیزهای جدید است؛ درصورتی‌که تفکر نقادانه تلاش می‌کند تا صحت و ارزش مفاهیم موجود را بررسی و اثبات کند.

تفکر خلاقانه مبتکر و مبدع است در صورتی که تفکر نقادانه بر تحلیل و ارزیابی استوار شده است.

تفکر خلاقانه واگرا و جانبی است، در حالی که تفکر نقادانه همگرا عمل می‌کند.

تفکر خلاقانه بر امکان‌پذیری متمرکز شده است درصورتی‌که تفکر نقادانه بر احتمالات تأکید دارد.

تفکر خلاقانه بر اصول نادیده گرفته شده بنا می‌شود و نظریه پردازی می‌کند، درصورتیکه تفکر نقادانه بیشتر بر اصول قبول شده و اثبات شده بنا می‌شود.

تفکر خلاقانه با نیمکره راست مغز در ارتباط است و تفکر نقادانه با نیمکره چپ مغز کار می‌کند.

تفکر خلاقانه بیشتر بر اساس شهود و حس شکل می‌گیرد اما تفکر نقادانه منطقی است.

تأکید تفکر خلاقانه بر سوژه است، درحالی‌که تفکر نقادانه بر ابژه تأکید دارد.

تفکر خلاقانه در پی اندیشیدن است، درحالی‌که تفکر نقادانه به دنبال دلیل است.

اساس تفکر خلاقانه بر ایدئال‌ها و تخیل است، اما تفکر نقادانه بر پایه واقعیات بنا می‌شود.

 تفکر خلاقانه به دنبال قضاوت و ارزش سنجی ایده‌ها و مفاهیم نیست، درحالیکه هدف تفکر نقادانه قضاوت و ارزش سنجی است.

تفکر نقادانه بر پایه متن است؛ درحالی‌که محوریت تفکر خلاقانه تصاویر هستند.

تفکر خلاقانه به دنبال شکل‌دهی به نظریات است درحالی‌که این تفکر نقادانه است که ارزش نظریات را به چالش می‌کشد.

تفکر خلاقانه انتهای باز دارد، درحالی‌که پایان تفکر نقادانه بسته است.

تفکر نقادانه به دنبال استفاده از اشکال است، درحالی‌که تفکر خلاقانه است که اشکال را ایجاد می‌کند.

طرز صحیح استفاده از این دو نوع تفکر

تفکر خلاق شامل جستجوی ارتباط معنادار بین مفاهیم یا ایجاد ارتباط و پیوند میان مفاهیم غیرمعمول است. اما تفکر نقادانه مفاهیمی که طرح می‌شوند را بررسی می‌کند و صحت و ارزش‌ آن‌ها را به داوری می‌گذارد.

 تفکر خلاقانه به دنبال ساخت مفاهیم جدید است، مفاهیمی که بعدتر صحت و ارزش آن‌ها  با استفاده از ابزار نقد و نقادی به داوری گذاشته می‌شود.

درواقع صرف ساخت مفاهیم در حل مشکلات مؤثر نیست. شما نیاز دارید تا هم‌زمان نقد و خلاقیت را به کار بگیرید تا تلاش‌هایتان مؤثر واقع شود. درواقع بهترین نسخه برای استفاده از این دو تفکر این است: به بسیاری از مفاهیم و فرصت کند. به هر روشی که می‌توانید و از دیدگاه‌های غیرمعمول و غیرمتداول به مسائل نگاه کنید.

اما در انتها ایده‌ها را باهم مقایسه کنید. تضاد ایده‌ها را بررسی کنید و سعی کنید با ابزار نقد ایده‌ها را داوری کنید و درباره بهترین مفاهیم و انتخاب آن‌ها بیشتر فکر و تصمیم‌گیری کنید. با این روش خواهید توانست پایه محکمی برای استدلال‌هایتان ایجاد کنید.