فهرست مطالب
مراحل رشد فکری از نظر ژان پیاژه: حتما می‌دانید که انسان‌ها، به لحاظ رشد فکری و تفکر با هم متفاوت‌اند. بعضی از افراد به لحاظ فکری بسیار سنجیده‌تر و بهتر عمل می‌کنند و به قول معروف پخته‌ترند. اما بعضی‌ها هم برعکس؛ رفتار و افکار نسجیده و خام دارند.
به‌نظر شما دلیل این‌همه تفاوت در تفکر و شناخت چیست؟ ژان پیاژه، روانشناس معروف نظریات رشد، با طرح نظریه رشد فکری به این سوال پاسخ داده است. چطور؟ با ذهن همراه باشید.
نظریه رشد تفکر ژان پیاژه
یکی از مباحث مهم در حوزه روانشناسی، بحث تکامل تفکر و شناخت است. همه ما می‌دانیم که انواع تفکر، از پیچیده‌ترین اعمال مغز هستند که به ما توانایی ادراک و تصمیم‌گیری می‌دهند. نکته مهمی که دراین زمینه وجود دارد، این است که تفکر و شناخت مرحله به مرحله رشد و تکامل پیدا می‌کند.
درواقع ما از دوران کودکی مراحل مختلفی از تکامل مغز را پشت سر می‌گذاریم تا به تفکر بالغانه برسیم. دراین میان بسیاری از روانشناسان تمرکز کار خود را روی مراحل رشد تفکر گذاشته‌اند و این مراحل را در انسان‌ها بررسی کرده‌اند.
اما نمی‌شود از رشد تفکر حرف بزنیم و نامی از ژان پیاژه نبریم. ژان پیاژه یکی از معروف‌ترین روانشناسان رشد است که در زمینه رشد تفکر فعالیت‌های زیادی انجام داده است. این روانشناس سوییسی با دقت در رفتارهای کوکان، متوجه شد که کودکان در مقاطع مختلف سنی، اشتباهات مشابهی را تکرار می‌کنند و رفتارهای آنها در ادراک محیط اطرافشان، از الگوی یکسانی پیروی می‌کند.
علاقه پیاژه به بررسی مراحل رشد فکری کودکان باعث شد تا او این مطالعات را از فرزندان خودش شروع کند. نتیجه مطالعات پیاژه منجر به نظریه جذابی شد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
مراحل رشد تفکر از منظر ژان پیاژه چیست؟
ژان پیاژه معتقد است که رشد تفکر در کودکان به صورت مرحله‌ای و پله‌پله انجام می‌پذیرد. از نظر او کودکان طی گذراندن مراحل مختلف به بلوغ فکری می‌رسند و سرعت طی کردن این مراحل، تابعی از عوامل محیطی و استعدادهای ذاتی کودک است.
به این ترتیب، ژان پیاژه چهار مرحله اصلی را برای تکامل تفکر انسان‌ها در نظر می‌گیرد:
مرحله اول؛ مرحله حسی-حرکتی
اولین مرحله از مراحل رشد فکری از نظر ژان پیاژه مرحله حسی-حرکتی است که ابتدایی‌ترین مرحله در رشد تفکر انسان‌ها است. این مرحله از بدو تولد تا دوسالگی را شامل می‌شود. پیاژه پیش‌بینی می‌کند که کودکان در این مرحله باید به دو مهارت اصلی در تفکر دست پیدا کنند.
تفکر پایداری شی، مهارتی است که به کودک می‌فهماند همه اشیا پیرامون او، خارج از ذهن هم وجود دارند. درواقع کودک تا قبل از رسیدن به یک سالگی درک خواهد کرد که اشیا محیط بیرون، ورای وجود او وجود دارند و از وجود او جدا هستند.
درواقع او درک خواهد کرد که مثلا اسباب‌بازی‌اش یک شی در دنیای خارج از اوست و وجودی خارج از ذهنش دارد. در این مهارت کودک کم‌کم این توانایی را به دست خواهد آورد که تصویری ذهنی از اشیا در محیط پیرامونش به‌دست بیاورد.
دومین مهارتی که کودکان در این مرحله به آن دست پیدا خواهند کرد، نمادسازی است. کودک تا حدود ۱۸ماهگی به این مهارت دست خواهد یافت. مهارت نمادسازی به کودک این قدرت را می‌بخشد که برای اشیای پیرامون، تصویری ذهنی و نام بسازد.
همین مهارت منجر به پیدایش قدرت تکلم در کودکان خواهد شد. نمادسازی کودکان را قادر می‌کند که روی مفاهیم جدید کار کند و شناخت بهرتری از محیط اطراف پیدا کند.
مرحله پیش عملیاتی
دومین مرحله از مراحل رشد فکری از نظر ژان پیاژه رشد فکری کودکان، در مرحله پیش عملیاتی است. کودکان از سنین ۲ تا ۷ سالگی وارد این مرحله می‌شوند. مرحله پیش‌عملیاتی مشخصه‌های جالب و متفاوتی دارد. کودکان در این سن، فاقد هرگونه استدلال قیاسی و یا اساسا استدلال هستند. آنها هرچه را که می‌بینند به رسمیت می‌شناسند و خارج از آنها توانایی تفکر ندارند.
کودکان در مرحله پیش عملیاتی، استدلال‌ها ساده و براساس مفاهیم عینی هستند. آنها نمی‌توانند اشیا را به درستی طبقه‌بندی کنند. اساس طبقه‌بندی اشیا در این مرحله برای کودکان، نزدیکی آنها به هم و نه شباهت‌های ذاتی و ژنتیکی آنهاست. کودکان در این سن قضاوت‌های اخلاقی درستی هم ندارند. اساسا مفهوم اخلاق در این مرحله برای کودکان معطوف به نتیجه و نه به نیت است.
مثلا اگر از کودکی بپرسید کسی که چند انسان را سهوا کشته است گناهکار است یا کسی که به عمد کسی را به قتل رسانده، به شما جواب خواهد داد کسی که چند نفر را کشته است گناهکار است. این مرحله مشخصه‌های متفاوتی از مرحله قبل دارد. استدلال کودکان در این مرحله معطوف به ویژگی‌های زیر است:
خودمرکزپنداری، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های کودکان در این مرحله است. کودکان خارج از نقش خودشان در دنیا، برای دیگران نقشی قائل نیستند و منافعشان را به رسمیت نمی‌شناسند.
این مساله نه به خاطر خودخواهی‌شان که به خاطر نقص در سیستم شناختی آنهاست. پیاژه متوجه شد که کودکان در این سنین، دید دیگران به اجزای بیرونی دنیا را به دید خودشان نسبت می‌دهند. یعنی فکر می‌کنند دیگران همانطور که آنها به دنیا می‌نگرند، دنیا را می‌بینند.
ویژگی دیگر آنها، تفکر سحرآمیز آنهاست. این به آن معنا است که آنها نمی‌توانند علت و معلوم اتفاقات را از هم تشخیص دهند. مثلا وقتی اتفاق بدی می‌افتد و آنها همزمان می‌ترسند، فکر می‌کنند ترس آنها باعث به وجود آوردن اتفاق بد است.
ویژگی سوم تفکر کودکان در این سنین، زنده‌پنداری است. آنها در این سنین، فکر می‌کنند اشیا بی‌جان، احساس و غریزه دارند. برای همین مساله است که کودکان به شدت به عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌های خودشان در این سنین علاقه‌مندند و با آنها دوست می‌شوند.
مرحله تفکر عملیات عینی
از سنین ۷ تا ۱۱ سالگی، کودکان وارد مرحله پیشرفته‌تری از تفکر می‌شوند. این نوع از تفکر به عملیات عینی محشور است. عملیات عینی به مرحله‌ای اطلاق می‌شود که کودک در آن قادر است به توانایی‌های پیشرفته‌تری از ادراک، مانند ادراک جهان از دید دیگران و قائل شدن منافع شخصی برای دیگران دست یابد.
در این مرحله کودکان می‌توانند برحسب ویژگی‌های مشترک، اشیا را تقسیم و طبقه‌بندی کنند. دسته‌بندی انواع موجودات زنده، گیاهان، حیوانات و… در این سنین برای کودکان معنای ملموس‌تری پیدا می‌کند.
کودکان در این مرحله به توانایی استدلال قیاسی دست پیدا می‌کند. آنها می‌توانند از دو مفروضه به یک نتیجه منطقی دست پیدا کنند و به این ترتیب از مرحله تفکر سحرآمیز گذر می‌کنند.
قابلیت تشخیص و تمیز اشیا هندسی از یکدیگر و ادراک حجم‌ها از دیگر نشانه‌های تفکر کودکان در این مرحله است. آنها به خوبی معنای تغییرات فیزیکی و شیمیایی را درک می‌کنند و مثلا می‌فهمند اگر مجسمه‌ای خمیری به شکلی دیگر دربیاید، همچنان خمیر است. به این توانایی ذهنی جدید کودکان در این مرحله، تشخیص نگهداری اطلاق می‌شود.
مرحله عملیات صوری
آخرین مرحله از مراحل رشد فکری از نظر ژان پیاژه عملیات صوری پیشرفته‌ترین است که مرحله تفکر و رشد ذهنی انسان‌ها است که قاعدتا باید از سنین ۱۱ سالگی آغاز شود. در این مرحله رفته‌رفته تفکر نوجوان به بلوغ می‌رسد و رشد نسبی پیدا می‌کند. این مساله به توانایی‌های ذهنی، تجارب شخصی و محیط پیرامونی زندگی نوجوان بستگی دارد.
اما اگر نوجوانان به خوبی این مراحل را طی کرده باشند، می‌توانند پس از سنین ۱۵ تا ۱۸ سالگی وارد بلوغ کامل فکری شوند. ویژگی مهم مرحله عملیات صوری که از سنین نوجوانانی آغاز می‌شود، توانایی تفکر انتزاعی، استدلال قیاسی و درنهایت عملیات فرضی-قیاسی است.
در تفکر انتزاعی نوجوان قادر خواهد بود مفاهیم مستتر در جملات را به خوبی استخراج کند و از موقعیت‌های کلی، نتایج مستتر را استنتاج کند. در این نوع تفکر افراد می‌توانند با تکیه بر مفاهیم ذهنی، محتوا بسازند و استدلال کنند. با تقویت این تفکر، مهارت فرضیه سازی آنها بالا می‌رود و درنهایت وارد مرحله تفکر فرضی-قیاسی می‌شوند.
استدلال قیاسی به نوجوانان این توانایی را می‌بخشد که بتوانند از مفروضات نتیجه‌گیری کنند و از جزییات به مفاهیم کلی پی ببرند. این نوع از استدلال در مرحله عملیات صوری تکامل بیشتری پیدا می‌کند.
تفکر فرضی-قیاسی تکامل‌یافته‌ترین نوع تفکر است که با پیشرفت تفکر قیاسی و انتزاعی در نوجوان ایجاد می‌شود. نوجوان با استفاده از این نوع تفکر می‌تواند فرضیه‌سازی کند، فرضیات خود را به آزمایش بگذارد و استدلال خود را اثبات کند. از همین جا می توان گفت که به صورت حرفه ای می تواند تفکر حل مسئله را آموزش ببیند.
خوب است در رابطه با رشد تفکر کودکان به این نکات توجه کنیم:
[su_note note_color=”#a631a8″ radius=”10″ class=””]
یادمان نرود در فرآیند تکامل تفکر بسیاری از عوامل می‌توانند تاثیرگذار باشند. عوامل محیطی، ویژگی‌های شخصیتی کودک و تجارب او، جزو مهم‌ترین عواملی هستند که می‌توانند روی تکامل نوع تفکر کودک موثر باشند.
[/su_note]
می‌توان با فراهم کردن شرایط محیطی مناسب و آماده کردن بستر مناسب برای کسب تجارب و مهارت‌های متنوع، به کودکان در رشد و تکامل تفکرشان کمک کرد. تفکر یکی از ویژگی‌های ذهنی انسان است که نه به طور کامل انتسابی است و نه به صورت کامل در اکتساب ریشه دارد. بلکه ترکیبی از این دو دسته از عوامل در میزان رشد و پیشرفت افراد در تفکر تاثیرگذار خواهد بود.
نکته مهم دررابطه با رشد تفکر کودکان این است که ورود به هر مرحله تفکر می‌تواند بسته به ویژگی‌ها و شرایط هردوره کودک، کمی دیرتر یا زودتر اتفاق بیفتد. سعی کنید با همراهی با کودک و تقویت توانایی او در تمام مراحل رشد تفکر در کنارش باشید و اصراری به رود زودتر او به هردوره نداشته باشید.
ایجاد حس اعتماد به‌نفس در کودک و ارزش‌گذاری به او باعث می‌شود کودک با آمادگی بیشتری وارد مراحل بالاتر رشد شناختی شود و هر مرحله را با موفقیت پشت سر بگذارد. رشد خلاقیت و تفکر خلاق بسیار در موفقیت اون پس از گذر از هر مرحله اهمیت دارد.
ورود به هر مرحله جدید، نیازمند گذر کامل و موفق از مراحل قبلی است. کودکی که نتواند از مرحله خودمرکزپنداری گذر کند، توان ورود به مرحله سوم را نخواهد داشت. سعی کنید رفتارتان با کودک را به میزان توانایی ادراک کودکان از محیط تنظیم کنید.
مراحل رشد فکری از نظر ژان پیاژه حاصل سال ها تلاش این روانشناس معروف است تا بتواند زندگی بهتری را برای آیندگان ما رقم بزند. جزییات در هر سن باید با اصول خودش پیش برود تا کل قابل قبولی را بسازد.
