خودشناسی در اسلام ؛ چرا خودشناسی مهم است؟

شاید هیچ مکتب فکری تا آن حد اسلام، بر اشراف و ارزش بشریت تأکید نکرده است. خودشناسی در اسلام به معنای این است که انسان بالاترین توانایی‌ها را برای کمال و نزدیکی به خداوند دارد. روح الهی به او تنفس شده است و او نماینده خداوند در زمین است. هیچ چیز نمی‌تواند روح انسان را آرام کند، بلکه با یاد خدا این کار میسر می‌شود. ارزش انسان به دلیل رابطه داوطلبانه او با حقیقت مطلق و میزان شباهت او با حقیقت است.

هم اومانیسم سرکشگر و هم بدبینی ناامیدکننده، چشم‌اندازهای تحریف شده از این جواهر آفرینش هستند. خودشناسی در اسلام چیزی بین بندگی و عبادت خداوند است. براساس اسلام، همه کمالات و ارزش‌ها را می‌توان در این امر ردیابی کرد، زیرا انسان فقط با بندگی و پرستش خداوند می‌تواند وضعیت واقعی خود را تحقق بخشد و بدون وقفه به سمت منبع نور حرکت کند؛ با ذهن همراه باشید.

اهمیت خودشناسی در اسلام

هنگام بحث درباره موضوعی نظیر این، شاید بهتر باشد با تعریف و ارزیابی اهمیت آن شروع کنیم. بگذارید با تعریف برخی اصطلاحات شروع کنیم. این مفهوم، ارتباطی با دانستن نام شخصی یا نام پدر یا مکان و تاریخ تولد فرد ندارد. خودشناسی با جنبه دیگری از هستی ما سروکار دارد. این موضوع مربوط به حواس جسمی ما نیست، بلکه به بعد معنوی زندگی‌مان می‌پردازد.

وقتی از ابعاد مختلف روح و هستی خود صحبت می‌کنیم، نباید فراموش کنیم که انسان اساساً با سایر موجودات متفاوت است. اگرچه ما از جهات مختلفی به دنیای حیوانات متصل شده‌ایم، در اینجا می‌خواهیم روی آنچه که ما را از حیوانات جدا می‌کند و در آنها یافت نمی‌شود، متمرکز شویم.

برای درک بهتر چرایی خودشناسی در اسلام، شاید به نقل چند آیه از قرآن کریم بسنده کنیم. آیات بسیاری در قرآن کریم وجود دارند که شرح این موضوع هستند. یکی از این آیات در سوره حشر یافت می‌شود، جایی که خداوند متعال می‌گوید:

وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ ۚ أُولَٰئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ

«و مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کرده‌اند، بنابراین او باعث شد تا روح خود را فراموش کنند. آنها ستمگران هستند.» (۵۹:۱۹)

در اینجا خداوند می‌گوید که فراموش کردن او باعث می‌شود که ما خود را فراموش کنیم و در نهایت ما را به سمت بیگانگی سوق می‌دهد. روایتی وجود دارد که نکته مشابهی را با این آیه بیان می کند، اما از زاویه دیگری به موضوع نگاه می‌کند. این جمله بسیار مشهور است: «کسی که واقعاً خودش را می‌شناسد پروردگار خود را شناخته است.»

این جمله دلالت بر این دارد که خودشناسی در اسلام، حاکی از دانش در مورد خداوند است. آگاهی از خود باعث آگاهی از خداوند می‌شود. اگر فرد مصمم به یادگیری درباره پروردگار خود باشد، بهترین راه برای انجام کار، یادگیری درباره خود است. آیه دیگری که در رابطه با موضوع است، در سوره مائده یافت می‌شود، جایی که خداوند می‌گوید:

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ ۖ لَا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ ۚ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، مراقب خودت باشید؛ کسی که خطا کند نمی‌تواند به شما صدمه بزند وقتی که در مسیر صحیح هستید.» (۵: ۱۰۵)

در این آیه خداوند به ما می‌گوید مراقب خودمان باشیم، به خود توجه کنیم که باید مراقب بهزیستی روح خود باشیم، که باید از بیماری‌های روح خود آگاه شویم و چگونه آنها را درمان کنیم . او همچنین به ما می‌گوید که باید به وظایف خود توجه داشته باشیم که به عنوان مسلمان بر ما واجب است.

سپس او به ما می‌گوید اگر راه را بفهمیم، اگر مؤمن وفادار و متعهد باشیم، کسانی که گمراه شده‌اند به ما آسیب نمی‌رسانند. از این فهمیدیم که اولین وظیفه ما مراقبت از خودمان است. بعضی اوقات ممکن است اینجا سؤالی در مورد رابطه بین مؤمن و جامعه ایجاد شود. آیا آیه فوق به این معنا است که باید روی خودمان متمرکز شویم و به جامعه توجه نکنیم؟

خودشناسی در اسلام با مراقبت از خویشتن از لحاظ معنوی و توجه به رفاه جامعه، ارتباط نزدیکی دارد. در مقابل، یادآوری این نکته حائز اهمیت است که جامعه می‌تواند تا حد زیادی در شخص تأثیر بگذارد و به عنوان تضعیف یا تقویت ایمان شخص باشد. سؤال دیگری که ممکن است مطرح شود این است که «آیا ما مسئول هدایت غیرمسلمانان نیز هستیم؟» جواب یک بله غیرقابل واضح است، اگرچه مهمترین کار قبل از انجام این کار، رفتار انسان با خود است که دیگران را به دیدن فواید عملی بی‌نظیر یک مسلمان مومن مشتاق می‌کند.

فواید خودشناسی در اسلام

یکی از فواید عملی خودشناسی این است که به شخص اجازه دهیم با توانایی‌ها و مهارت‍‌های خود آشنا شود. این کمک شایانی به یک فرد در زندگی می‌کند و مانع از انتخاب یک رشته تحصیلی یا شغلی می‌شود که ذاتاً از توانایی‌های خدادادی او به دور است. از آنجا که این مفهوم به فرد کمک می‌کند تا درک کند که هر چقدر در زندگی قدرت بالایی داشته باشد، وقایع بی‌شماری در زندگی اتفاق می‌افتد که نمی‌شود بر آنها کنترلی داشت.

ارزش معنوی خودشناسی در اسلام از اهمیت بیشتری برخوردار است، زیرا کسی که خودشناسی داشته باشد بسیار کمتر به غرور و تکبر و سایر رفتارهای مخرب دست می‌زند. کسی که از نزدیک با خود و پروردگار خود است، برای بهتر شدن همه جنبه هایش که قابل بهبود است، تلاش می‌کند. فرد می‌تواند نقاط ضعف و قوت شخص را بهتر ارزیابی کند و از نعمت‌های فرد سپاس‌گذار باشد.

خودشناسی یک سیستم بسیار مؤثر در بهبود خود است. حتی می‌توان گفت که از بعضی جهات شبیه به روشهای «بازخورد زیستی» است که بسیاری از پزشکان در برخی از کشورهای غربی به بیمارانی توصیه می‌کنند که مشارکت فعال آنها در روند بهبودی لازم است یا به بیمارانی که طب مدرن درمانی برای آنها پیدا نشده است!

فایده بسیار مهم دیگر این است که یک مسلمان مؤمن می‌داند که او خلق بسیار گران‌بهای خداوند است و خود را به عنوان حیوان دیگری با نیازهای اساسی برای برآورده ساختن و تلاش برای خود نمی‌بیند. در اینجا می‌خواهیم برای لحظه‌ای به یک بحث فلسفی بپردازیم تا این نکته را بهتر بشناسیم.

به نظر می‌رسد اکثر مردم به طور غریزی می‌فهمند که هر موجود دارای یک سطح متفاوت از کمال است که از نزدیک با ویژگی‌ها و اهداف ذاتی خود در ارتباط است. اگر انسان خصوصیاتی را که بالاتر از آنهایی است که با حیوانات به اشتراک گذاشته شده است، نشان ندهد، یعنی خوردن، آشامیدن، به دنبال آسایش، پناهگاه، لذت و ادامه نژاد، آن انسان به تمام پتانسیل خود نرسیده است.

برای خلاصه کردن این نکته، منطقاً می‌توان ادعا کرد که دومین فایده مهم خودشناسی در اسلام، خصوصیات ذاتی و انحصاری انسان است که به فرد امکان می‌دهد تا به وضوح ببیند که چیست!. چنین انسانی با فهمیدن جایگاه خود در جهان و در نگاه پروردگارش، اجازه فاسد شدن به خود را نخواهد داد. هر کس ارزش واقعی خود را کشف کند، گناهی مرتکب نخواهد شد. اگر واقعاً بدانیم موجودی گرانبها هستیم و پتانسیل‌های وصف ناپذیری داریم، در این صورت اجازه نخواهیم داد که خود را در آغوش گناه بگیریم.

کلام آخر

فردی با روحیه سالم می‌تواند در عین حال هم تنها نباشد و هم تنها باشد. کسی که بخشی از خود و روح و روانش را رها کرده است، هنگامی که تنها است، به دنبال روبرو شدن با آن است، نه اینکه با چیزی که به طرز فجیعی دردناک است روبرو شود. بنابراین متوسل شدن به خودشناسی آن هم در اسلام می‌تواند به معنای رهایی از درد و تنهایی و اروج به بالا باشد.